Συνέντευξη στον Νίκο Κουρμουλή
Δεκατέσσερα χρόνια μετά τον Ενικό αριθμό, η μετανάστευση, που για πολλούς μεταφράζεται σε αυτοεξορία, είναι ξανά μαζικό γεγονός. Μια ακατάσχετη αιμορραγία με βαθιές ρίζες στην οδοιπορία της ελληνικής Ιστορίας. Η Λένα Διβάνη, με αφορμή αυτή την άτυπη επέτειο, μας μιλά για το παρελθόν και το παρόν της κοινωνικής μας περιπέτειας.
ΕΡ.: Ποιες ήταν οι αφορμές για τη συγγραφή του βιβλίου Ενικός αριθμός;
ΑΠ.: Την ιστορία την εμπνεύστηκα από την τεράστια διαδρομή που έκανε η γενιά μου σε σύγκριση με τη γενιά των γονιών μας. Εμείς δεν ζήσαμε πολέμους, δεν διχαστήκαμε, δεν πεινάσαμε, δεν αναγκαστήκαμε να υπομείνουμε δυσβάσταχτους κοινωνικούς κανόνες. Δεν αφήσαμε την οικογένεια να μας πνίξει, είχαμε την πολυτέλεια της επιλογής. Το αναγκαστικό «εμείς» των γονιών μας έγινε το «εγώ» το δικό μας. Τελικά η ισορροπία δεν βρέθηκε. Χάσαμε από την άλλη μεριά. Το «εγώ», βλέπετε, είναι πολύ μοναχικό. Η σημερινή γενιά ζει έναν αόρατο πόλεμο ξανά. Αναγκαστικά στρέφεται και πάλι στην οικογένεια για να επιβιώσει. Ή αποδημεί θέλοντας και μη. Οι στρατηγικές επιβίωσής της είναι ένα νέο κράμα του παλιού με το καινούριο. Νομίζω πως τα νέα παιδιά θα ταυτιστούν με τους ήρωές μου, τον Άρη και την Ήρα, που ξενιτεύονται κι αυτοί για να σωθούν – ασχέτως αν άλλος είναι ο εχθρός τους. Η μοναξιά της αυτοεξορίας είναι πάντα η ίδια. Και η φιλία είναι πάντα το πιο ζεστό καταφύγιο.
ΕΡ.: Ζούμε αυτή τη στιγμή σε μια «ενικότητα», παρά τα όποια βήματα ή διακηρύξεις ξανάγιναν πρόσφατα περί συλλογικών διεξόδων;
ΑΠ: Σήμερα, την εποχή της ήττας και της διάψευσης, κι ενώ ανατράπηκε η ζωή όπως την ξέραμε, αντί να γίνουμε «εμείς», γίναμε πιο «εγώ» παρά ποτέ, δυστυχώς. Ο δικός μου μισθός δεν πρέπει να κοπεί, το δικό μου σπίτι να μη βγει στη δημοπρασία, το δικό μου παιδί να τακτοποιηθεί, το δικό μου κόμμα να επικρατήσει. Οι λοιποί ας ψοφήσουν. Και όλα αυτά με επιθετικό, πολεμικό τρόπο που δίχασε την κοινωνία. Λίγοι λησμόνησαν τα δικά τους προβλήματα και στράφηκαν αγαπητικά στο συνάνθρωπο, και τους χρωστάμε μεγάλη χάρη γι’ αυτό. Ελπίζω να πολλαπλασιαστούν. Το καλό είναι κολλητικό, όπως και το κακό άλλωστε.
ΕΡ.: Η μετανάστευση τα τελευταία χρόνια θεριεύει και απ’ ό,τι φαίνεται δεν είναι ένα φαινόμενο που θα κοπάσει σύντομα. Οι παραγωγικές ηλικίες φεύγουν.
ΑΠ.: Η μετανάστευση σήμερα είναι οριστική. Τα παιδιά φεύγουν για να ριζώσουν στο εξωτερικό, για να κάνουν καριέρα και να μεγαλώσουν τα παιδιά τους εκεί. Το τρένο Γερμανία-Ελλάδα τού τότε είναι σήμερα αεροπλάνο χωρίς γυρισμό. Και δεν είναι οι φτωχοί κι οι αμόρφωτοι που αναζητούν την τύχη τους, αλλά τα καλύτερα μυαλά της χώρας, το πολύτιμο ανθρώπινο δυναμικό της. Ειλικρινά δεν ξέρω πώς θα συνέλθουμε από αυτή την ανθρώπινη αιμορραγία.
ΕΡ.: Ποια ήταν τα αδιέξοδα των σαραντάρηδων τότε και ποια τώρα, που πλήττονται περισσότερο από τη συνεχιζόμενη ύφεση;
ΑΠ.: Οι σαραντάρηδες σήμερα είναι απόλυτα μπερδεμένοι. Η χλίδα στην οποία στόχευσαν δουλεύοντας σαν σκυλιά σε πολυεθνικές κατέρρευσε ανεπιστρεπτί. Η πισίνα στέρεψε αλλά παραμένει αστραφτερή στο μυαλό τους, όπως οι χαμένες πατρίδες έμειναν στη μνήμη των προσφύγων του 1922. Εκείνοι τότε χάσανε την πατρίδα, αυτοί σήμερα χάσανε την παρτίδα. Καταλαβαίνετε το ιδεολογικό κομφούζιο που ζουν σε μια ηλικία όπου είσαι too young to die, too old to rock and roll…
ΕΡ.: Στον Ενικό αριθμό διερευνώνται τα όρια των θρησκευτικών δογμάτων, της παραδοσιακής πυρηνικής οικογένειας, για παράδειγμα, θεσμών που είναι ανήμποροι να δώσουν λύσεις σε αγωνίες των σύγχρονων κοινωνιών, αλλά, παρ’ όλο το αδιέξοδο, σήμερα βλέπουμε να ενισχύονται σημαντικά, ιδιαίτερα η θρησκεία. Υπάρχει ζήτημα αναζήτησης πίστης;
ΑΠ.: Η θρησκεία πάντα φουντώνει όταν τα αδιέξοδα πληθαίνουν. Όταν οι λύσεις δεν ορατές από πουθενά και η μόνη βοήθεια που μπορούμε να πάρουμε είναι του Θεού, τότε ξέρεις ότι η κατάσταση είναι πραγματικά μαύρη.
ΕΡ.: Η συμφιλίωση μοιάζει εφικτή ή θα πορευόμαστε εν μέσω διχονοιών;
ΑΠ.: Δεν ξέρω αν η συμφιλίωση είναι εφικτή αλλά σίγουρα το ελπίζω. Είμαστε λίγοι και ασθενικοί για να έχουμε την πολυτέλεια να πυροβολούμε νευρωσικά ο ένας τον άλλον. Οι λαοί που δεν διχάστηκαν επιβίωσαν. Όπου η κοινωνία σκίστηκε στα δυο οι πληγές ακόμα αιμορραγούν.
ΕΡ.: Τι σημαίνει για εσάς η φράση που αναπαράγεται συνεχώς: «Λογοτεχνία της κρίσης»;
ΑΠ.: Η λογοτεχνία πάντα ήταν η κεραία της εποχής της –όπως θα έλεγε και ο φίλος μας ο Ανταίος Χρυσοστομίδης– ένας ευαίσθητος σεισμογράφος. Ακόμα και τα ιστορικά μυθιστορήματα για το σήμερα μιλάνε τελικά. Η παραγωγή της λογοτεχνίας των τελευταίων χρόνων σίγουρα θα είναι ιστορικό τεκμήριο για τον ερευνητή του μέλλοντος.
ΕΡ.: Πού βρίσκεστε συγγραφικά σήμερα; Ετοιμάζετε κάτι;
ΑΠ.: Αυτή την εποχή ετοιμάζω δύο πράγματα: τη λογοτεχνική, μυθιστορηματική βιογραφία μιας φωτεινής γυναίκας, της Διδώς Σωτηρίου, που διέσχισε όλες τις τραγωδίες του 20ού αιώνα με το κεφάλι ψηλά και με άρωμα Ντιόρ, απαγορεύοντας στο ζόφο να τη νικήσει. Η επαφή μαζί της, έστω και έμμεση, είναι μια ένεση αισιοδοξίας που την έχω αναγκη. Ετοιμάζουμε επίσης και μια σειρά ντοκιμαντέρ με βάση την ιστορική μου μελέτη Η εδαφική ολοκλήρωση της Ελλάδας (1830–1947) – Απόπειρα πατριδογνωσίας, που διδάσκεται στη Νομική Σχολή.