Στα 85 της χρόνια, η Μεξικάνα συγγραφέας και δημοσιογράφος Ελένα Πονιατόφσκα παραμένει μια από τις κορυφαίες πένες παγκοσμίως. Έχει λάβει πολλά σημαντικά βραβεία για το έργο της που συνιστά έναν πρωτότυπο συνδυασμό πραγματικότητας και φαντασίας. Το αποκορύφωμα όμως ήρθε το 2013 όταν τιμήθηκε με το Βραβείο Θερβάντες που θεωρείται το Νόμπελ της ισπανόφωνης λογοτεχνίας. Ο Οκτάβιο Πας έλεγε χαρακτηριστικά: «Έχει γίνει η ίδια μια λογοτεχνική ηρωίδα […]. Υπάρχει μια μουσικότητα, κάτι φτερωτό μα και σίγουρο στην ποιητική γλώσσα της Ελένα Πονιατόσφκα […]. Είναι το πουλί της μεξικανικής λογοτεχνίας».
Για όσους τυχόν δεν γνωρίζουν, η Ελένα Πονιατόφσκα είναι μια εμβληματική μορφή της αριστερής διανόησης όχι μόνο στην πατρίδα της αλλά στη Λατινική Αμερική εν γένει. Μαχητική και ενεργή στα κινήματα και τους συνδικαλιστικούς αγώνες, με πλήθος παρεμβατικών άρθρων και συνεντεύξεων, έχει συμβάλει τα μέγιστα στην καταπολέμηση της βίας και των προκαταλήψεων. Η ίδια γεννήθηκε στο Παρίσι το 1932. Ο πατέρας της υπήρξε άμεσος απόγονος του βασιλιά της Πολωνίας Στανίσλαβ Πονιατόφσκι ενώ η μητέρα της ήταν μια Μεξικανή με γαλλικές ρίζες. Ο μεγάλος ζωγράφος Ντιέγο Ριβέρα την αποκαλούσε «η μικρή Πολωνέζα που ρωτάει πολλά».
Στα μέσα της δεκαετίας του 1950 άρχισε να εργάζεται επαγγελματικά ως δημοσιογράφος, θεωρώντας το ρεπορτάζ λειτούργημα κοινωνικό. Παράλληλα, μέσα από τα διεισδυτικά κείμενά της, άρχισε να γράφει και βιβλία σχεδόν όλων των ειδών: μυθιστορήματα, διηγήματα, θεατρικά έργα, παιδικά βιβλία. Το πρώτο της μυθιστόρημα εκδόθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1960: το Hasta no verte, Jesus mío ήταν μυθοπλαστικό ντοκιμαντέρ που βασιζόταν στις μαρτυρίες ενός αγρότη που πολέμησε στον εμφύλιο πόλεμο του Μεξικού. Το 1971 κυκλοφόρησε το περίφημο έργο της Η νύχτα του Τλατελόλκο. Επρόκειτο για ένα πολυφωνικό χρονικό, ένα βιβλίο προφορικής ιστορίας όπου η Ελένα Πονιατόφσκα κατέγραψε τη σφαγή των φοιτητών στην πόλη του Μεξικού από τον στρατό, τον Οκτώβριο του 1968. Μια ειδεχθή πράξη μαζικής βίας που είχε διατάξει ο τότε πρόεδρος της χώρας. Ένα μακελειό που σημάδεψε μια ολόκληρη γενιά και μετέτρεψε το βιβλίο της σε ορόσημο για τη μεξικανική λογοτεχνία.
Σε όλη της την ζωή έγραφε για τους κατατρεγμένους, τους φτωχούς, τα θύματα της ανεξέλεγκτης βίας τόσο από τα καρτέλ των ναρκωτικών όσο και από τις εκάστοτε κυβερνητικές αυταρχικές πρακτικές. Άλλα έργα της είναι το Querido Diego, te abraza (1978) που περιλαμβάνει (υποτιθέμενες) επιστολές που στέλνει μια γυναίκα στον ζωγράφο Ντιέγο Ριβέρα, όπως και το εξαίρετο Tinísima (1992), όπου αντλεί επεισόδια από τον περιπετειώδη βίο και την πολιτεία της κατασκόπου Τίνα Μοντότι. Η συγγραφέας έχει τιμηθεί, μεταξύ άλλων, με το βραβείο Alfaguara και με το βραβείο Xavier Villaurrutia, το οποίο όμως αποποιήθηκε, ενώ έχει ανακηρυχθεί και επίτιμη διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Κολούμπια της Νέας Υόρκης.
Η μεγάλη κυρία των μεξικανικών γραμμάτων Ελένα Πονιατόφσκα έρχεται σύντομα στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Καστανιώτη με το μυθιστόρημα Το τρένο θα περάσει πρώτο σε μετάφραση της Μαργαρίτας Μπονάτσου από τα ισπανικά. Το βιβλίο αυτό απέσπασε το Διεθνές Βραβείο Μυθιστορήματος Romulo Gallegos. Είναι η ιστορία του Τρινιδάδ Πινέδα Τσίνιας ο οποίος πήγε παντού με το τρένο, σε μέρη που δεν είχε καν ονειρευτεί, και έζησε αμέτρητες εμπειρίες. Πάνω απ’ όλα, όμως, ξεχώρισε για εκείνη τη στιγμή που μίλησε στους συναδέλφους του σιδηροδρομικούς με τέτοιο πάθος, ώστε να τους μετατρέψει σε πρωτοπόρους των κοινωνικών αγώνων. Η απεργία τους αναστάτωσε τη χώρα και το καθεστώς. Το τρένο είναι η ίδια η ζωή. Αλλά, αν ο σιδηρόδρομος είναι θέμα των αντρών, κανένας τους δεν είναι τίποτα χωρίς τις γυναίκες. Μητέρες, σύζυγοι, ερωμένες και συναδέλφισσες αφήνουν το αποτύπωμά τους σε αυτές τις σελίδες, χάρη στην ανεξάντλητη δύναμη που πάλλεται μέσα τους. Ένα μυθιστόρημα βασισμένο σε αληθινά πρόσωπα και ιστορικά γεγονότα, ένα βιβλίο που συγκινεί με το πάθος του. Για τον επαναστατημένο άνθρωπο και την κοινωνική δικαιοσύνη.