Από την Διδώ στην Αραβική Άνοιξη

Ένα επικίνδυνο και γοητευτικό ταξίδι στο παρόν και το παρελθόν της Βόρειας Αφρικής και της Μέσης Ανατολής. Πραγματικότητα και μύθος χορεύουν μαζί στο μυθιστόρημα της Τουρκάλας Ετζέ Τεμελκουράν.

Της Ελέ­νης Πριοβόλου*

Το μυθι­στό­ρη­μα αυτό με συνε­πή­ρε από τις πρώ­τες αρά­δες του και έτσι συνε­παρ­μέ­νη με κρά­τη­σε ως την τελευ­ταία σελί­δα. Είναι επει­δή η Ετζέ Τεμελ­κου­ράν κατα­φέρ­νει να περά­σει στις λέξεις της ένα ευώ­δες μάγ­μα. Την πνοή των γυναι­κών. Μια πνοή που βγαί­νει από την ψυχή κάθε γυναί­κας ασχέ­τως φυλής, χρώ­μα­τος ή θρη­σκεί­ας. Μια τουρ­κά­λα, απο­λυ­μέ­νη δημο­σιο­γρά­φος –μέρες κυνη­γη­τού των δημο­σιο­γρά­φων από το καθε­στώς Ερντο­γάν, μην το ξεχνά­με– βρί­σκε­ται στην Τύνι­δα, στον από­η­χο της Αρα­βι­κής Άνοι­ξης. Κλεί­νε­ται στο δωμά­τιο ενός ξενο­δο­χεί­ου, μιας πόλης και μιας χώρας που δε γνω­ρί­ζει ούτε έχει την περιέρ­γεια να μάθει. Νιώ­θει να έχει χάσει τη μνή­μη της, είναι σαν «αδέ­σπο­το σκυ­λί που εγκα­τέ­λει­ψε τον καυ­γά», όπως περι­γρά­φει τον εαυ­τό της η ηρωίδα.

Η Σεχραζάτ και η Πλατεία Ταχρίρ

Στην ταρά­τσα του ξενο­δο­χεί­ου –με θέα ένα τοπι­κό, δυτι­κής κοπής, γαμή­λιο γλέ­ντι– η αφη­γή­τρια, που είναι το alter ego της συγ­γρα­φέ­ως, αντα­μώ­νε­ται με δυο ακό­μα γυναί­κες. Την Τυνή­σια Αμί­ρα και την Αιγύ­πτια Μαριάμ. Αρχί­ζουν έναν διε­ρευ­νη­τι­κό διά­λο­γο μέχρι να γίνουν οι τρεις τους συντρο­φιά και να ξεκι­νή­σουν την περι­ή­γη­ση σε έναν τόπο με φανε­ρά τα σημά­δια της πολι­τι­κής και κοι­νω­νι­κής απο­σά­θρω­σης. Έχουν πολ­λά κοι­νά. Η Τουρ­κά­λα – της οποί­ας το όνο­μα δεν ανα­φέ­ρε­ται– άφη­σε την πατρί­δα της απαυ­δι­σμέ­νη από τον βρώ­μι­κο πολι­τι­κό πόλε­μο. Η Αμί­ρα έζη­σε στην Τυνη­σία την επα­νά­στα­ση της Αξιο­πρέ­πειας ή των Για­σε­μιών κατά τους Γάλ­λους, και γεύ­τη­κε την απο­γο­ή­τευ­ση από το απο­τέ­λε­σμα.  Τα συρ­μα­το­πλέγ­μα­τα παρα­μέ­νουν στη θέση τους, τα καφε­νεία συνε­χί­ζουν να είναι ανδρι­κά και οι πολί­τες αντι­με­τω­πί­ζουν με καχυ­πο­ψία τις εκλο­γές. Η Μαριάμ, επα­να­στά­τρια της Πλα­τεί­ας Ταχρίρ του Καϊ­ρου, έχει και αυτή την αίσθη­ση, όπως και οι άλλες δυο, ότι έφυ­γε από μια πατρί­δα «που δεν αγα­πά­ει τα παι­διά της» και μια επα­νά­στα­ση «φρύ­γα­νο» που έσβη­σε. Η συγκυ­ρία τις έφε­ρε κοντά σε μια τέταρ­τη μια γυναί­κα. Την μαντάμ Λίλα. Ένα πρό­σω­πο μυθι­κό ή πραγ­μα­τι­κό; Όπως και να έχει πρό­κει­ται για μια δυνα­τή ηρω­ί­δα η οποία τις πεί­θει να την ακο­λου­θή­σουν σε ένα ταξί­δι «κυκλι­κό» στην Μέση Ανα­το­λή. Από τη Λιβύη στην έρη­μο και από εκεί στην Αλε­ξάν­δρεια και στη Βυρητ­τό.  Μαζί τους ταξι­δεύ­ει και ο μύθος τους Διδούς, της συναρ­πα­στι­κής ιδρύ­τριας της Καρ­χη­δό­νας. Πρό­κει­ται για μια μεγά­λη περι­πέ­τεια της ψυχής και κυρί­ως  αφύ­πνι­σης, αυτο­γνω­σί­ας και από­δρα­σης από την πιο σκλη­ρή φυλα­κή που είναι ο φόβος. Η μαντάμ Λίλα, γοη­τευ­τι­κή και εμβρι­θής, ξέρει να βλέ­πει στα εσώ­ψυ­χά τους. Ένε­κα αυτού κατα­φέρ­νει να έχει ισχύ πάνω τους. Είναι μια μορ­φή «ελκτι­κής χει­ρα­γώ­γη­σης» την οποία οι τρεις γυναί­κες απο­δέ­χο­νται και έτσι την ακο­λου­θούν.  Αυτή η γυναί­κα μοιά­ζει με την ανά­στα­ση ενός μύθου. Είναι η σάρ­κω­ση της ατο­μι­κής και συλ­λο­γι­κής αλή­θειας. Γίνε­ται η Σεχρα­ζάτ ενός ταξι­διού επι­κίν­δυ­νου και γοη­τευ­τι­κού. Μιας περι­πλά­νη­σης στα επι­κίν­δυ­να μονο­πά­τια των συγκρού­σε­ων αλλά και της αφι­λό­ξε­νης Ερή­μου, όπου όμως τις περι­μέ­νουν οάσεις, με κυρί­αρ­χο το γυναι­κείο στοι­χείο, αφού οι άντρες πολεμούν.

Τα τουρκικά ταμπού, ο πόλεμος και η ποίηση

Η Ετζέ Τεμελ­κου­ράν γεν­νή­θη­κε στη Σμύρ­νη το 1973. Είναι εξαι­ρε­τι­κά δημο­φι­λής στην Τουρ­κία ως συγ­γρα­φέ­ας, δημο­σιο­γρά­φος και πολι­τι­κή αρθρο­γρά­φος. Κεί­με­νά της – όπου ανα­λύ­ει την επι­και­ρό­τη­τα σε μια χώρα μεγά­λη και περί­πλο­κη, όπως είναι η Τουρ­κία– δημο­σιεύ­ο­νται σε μεγά­λα ευρω­παϊ­κά και διε­θνή έντυ­πα. Η ίδια έχει εκδώ­σει έρευ­νες και βιβλία για ζητή­μα­τα που παρα­μέ­νουν ταμπού στην πατρί­δα της, όπως είναι το Κουρ­δι­κό ή το Αρμε­νι­κό, τα δικαιώ­μα­τα των γυναι­κών και η ελευ­θε­ρία της έκφρα­σης. Η μαγι­κή πνοή των γυναι­κών είναι το δεύ­τε­ρο μυθι­στό­ρη­μά της, κυκλο­φό­ρη­σε το 2013, σημεί­ω­σε μεγά­λη επι­τυ­χία στην Τουρ­κία και μετα­φρά­ζε­ται σε περισ­σό­τε­ρες από δεκα­πέ­ντε γλώσ­σες. Όλο το βιβλίο δίνει την εντύ­πω­ση ενός αένα­ου γυναι­κεί­ου χορού που φυσά­ει την πνοή του, στον άντρα, τα παι­διά, την κοι­νω­νία, το χώμα, την πατρί­δα. Είναι ο κόσμος των γυναι­κών που δημιουρ­γεί­ται από ζάχα­ρη και ποί­η­ση. Γυναί­κες σαν υδά­τι­νες ροές, χοές και σπον­δές για τους νεκρούς, πανιά φου­σκω­μέ­να στον άνε­μο. Γυναί­κες άμμος και νερό της ερή­μου. Γυναί­κες που ερω­τεύ­ο­νται, αγα­πούν αλλά και εύκο­λα μπο­ρούν να σκο­τώ­σουν. Τυλιγ­μέ­νες με μαντή­λα ή μη, ζωσμέ­νες τα όπλα ή ζυμώ­νο­ντας το ψωμί της φαμί­λιας,  φτιά­χνο­ντας γλυ­κά ή τιμώ­ντας τους νεκρούς, εκπρο­σω­πούν την ουσία της ζωής μέσα σε ένα περί­βλη­μα σκλη­ρό, καμω­μέ­νο από την κατα­στρο­φι­κή μανία των αντρών. Υπαι­νι­κτι­κά μέσα στις σελί­δες του βιβλί­ου περ­νά­ει όλη η αποι­κιο­κρα­τι­κή πολι­τι­κή στη Μέση Ανα­το­λή, τα παι­χνί­δια των δυνα­τών της γης και των πετρε­λαϊ­κών κολοσ­σών, που δημιουρ­γούν πολέ­μους συμ­φε­ρό­ντων,  χωρίς να λαμ­βά­νουν υπό­ψη τις ανθρώ­πι­νες ζωές. Μέσα στις σελί­δες δια­κρί­νε­ται η πολι­τι­σμι­κή διείσ­δυ­ση του λεγό­με­νου αμε­ρι­κά­νι­κου τρό­που σκέ­ψης με προ­σλαμ­βά­νου­σες από τη μου­σι­κή, το σινε­μά και τις τηλε­ο­πτι­κές σει­ρές. Χαρα­κτη­ρι­στι­κό που κατα­δει­κνύ­ει τον συρ­μό, είναι η σκη­νή όπου οι γυναί­κες της ερή­μου σπεύ­δουν να παρα­κο­λου­θή­σουν τη σει­ρά «Sex and the City».

Η γλυκόπικρη παντοδυναμία των γυναικών

Πικρό και γλυ­κό βιβλίο. Ολό­κλη­ρο μια χαρ­μο­λύ­πη. Σε μια επο­χή και μια περιο­χή ασύ­χα­στη, όπου ο απλός κόσμος θέλει να ζήσει αλλά δεν τον αφή­νουν. Τον μετα­τρέ­πουν σε κοπά­δι και μάζα που αργό­τε­ρα θα ξεβρα­στεί, ελε­ει­νή και τρι­σά­θλια, στις ακτές μιας Ευρώ­πης «δυσκοί­λιας», αφού πρώ­τα γευ­τεί την εκμε­τάλ­λευ­ση της αδί­στα­κτης μαφί­ας των δου­λε­μπό­ρων. Μια θέρ­μη με κυρί­ευ­σε για τον άνθρω­πο και κυρί­ως για τη γυναί­κα. Με κάποιο τρό­πο, ακό­μα και υπό­δου­λη σε μια ανδρο­κρα­τού­με­νη κοι­νω­νία, ανα­δει­κνύ­ε­ται παντο­δύ­να­μη. Κάθε γυναί­κα εκπρο­σω­πεί και μια μυθι­κή θεά που ξέρει να εμφυ­σά τα σημά­δια, τη μαγεία, τον έρω­τα, την ίδια τη ζωή ακό­μα και μέσα στη βία του πολέ­μου. Φυσι­κά, για κάθε βιβλίο ξένου συγ­γρα­φέα που κατα­φέρ­νει να μετα­δώ­σει το πνεύ­μα του δημιουρ­γού, δε μπο­ρού­με να μην μνη­μο­νεύ­σου­με το ρόλο του μετα­φρα­στή. Στο συγκε­κρι­μέ­νο ανά­γνω­σμα τα εύση­μα ανή­κουν στην μετα­φρά­στρια Στέλ­λα Χρηστίδου.

*Η Ελέ­νη Πριο­βό­λου είναι συγ­γρα­φέ­ας. Τα βιβλία της κυκλο­φο­ρούν από τις Εκδό­σεις Καστα­νιώ­τη. Το νέο της μυθι­στό­ρη­μα Μετά φόβου ανα­μέ­νε­ται τον Δεκέμ­βριο του 2016.