Της Αγγελικής Σούλη ✒ Στο τρίτο του μυθιστόρημα Eπιστροφή, ο Μιχάλης Μοδινός πραγματεύεται φιλόδοξα την έννοια της ανθρώπινης περιπέτειας, ‑συλλογικής και ατομικής‑, για να καταλήξει ότι παρ’ όλες τις τραγωδίες του βίου, τελικά η ζωή αγαπά τη συνέχεια. Ο κεντρικός ήρωας του βιβλίου, ο 70χρονος αρχαιολόγος Απόστολος Ζήρας, κάνει έναν απολογισμό της ζωής του. Η χρονική απόσταση από τα βιωμένα γεγονότα τον βοηθά να ξεδιαλύνει το παρελθόν και να αξιολογήσει επαγωγικά την βιωμένη ιστορία. Αναφέρει χαρακτηριστικά ότι την ανθρώπινη περιπέτεια την εκτιμάς καλύτερα από απόσταση. Τότε ατονούν οι δυσάρεστες λεπτομέρειες και αναδεικνύεται η ουσία της ζωής. Και είναι σημαντικό να ανασκάπτει κάποιος συστηματικά το παρελθόν, συγκολλώντας τα θραύσματα της προσωπικής του περιπέτειας, όπως οι αρχαιολόγοι ανασκάπτουν το ιστορικό παρελθόν προκειμένου να του δώσουν νόημα.
Η ανθρώπινη περιπέτεια γίνεται συναρπαστική, όταν ο άνθρωπος καταφέρνει να υπερβεί την πλήξη (σ.356). Η ανθρώπινη περιπέτεια δεν χωρά σ’ ένα βιβλίο (σ.367). Η ανθρώπινη περιπέτεια είναι μια παράλληλη ιστορία, μια φτωχή κι αποτυχημένη μίμηση της μεγάλης Ιστορίας της Φύσης (σ.369). Εντέλει η ανθρώπινη περιπέτεια αρχίζει εκεί όπου σταματά η φυσική επιλογή. Προγραμματικά λοιπόν ο συγγραφέας μας εισάγει σ’ ένα γνώριμο κι αγαπημένο του μοτίβο, (που συναντάται και στα προηγούμενα μυθιστορήματα του Χρυσή Ακτή, Ο Μεγάλος Αμπάι) — το θέμα της φύσης υπό την αισθητική και οικολογική οπτική. «Η αρχαιολογία της φύσης είναι πιο συναρπαστική από την αρχαιολογία του ανθρώπινου πολιτισμού» αναφέρει ο κεντρικός ήρωας όταν εξετάζει προσεκτικά τα γεωλογικά στρώματα ή τη συλλογή από πεταλούδες του Αλεξανδρινού θείου του. Η τελειότητα της μορφής των λεπιδοπτέρων με την ποικιλία τους, τα πλούσια αναρχικά χρώματα, τις διαβαθμίσεις των τόνων, την γεωμετρικότητα των σχημάτων, τη διάφανη υφή τους, τα μικροσκοπικά λέπια των φτερών τους και τις ροπαλόσχημες κεραίες τους σε κάνουν να πιστεύεις «ότι εμπεριέχει το Θεό – δεν δημιουργήθηκε απ’ αυτόν»(σ.64).
Πως κτίζεται όμως το σπίτι της ζωής μας; Για πού τραβάμε; Η απομάκρυνση από το χώρο και το χρόνο πώς επηρεάζουν τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τη ζωή; Τα ερωτήματα αυτά που εκφράζουν και το νόημα των τριών μοτίβων που προτάσσει ο συγγραφέας, δίνουν και το στίγμα του θέματος που θα τον απασχολήσει παρακάτω. Η ζωή του ανθρώπου είναι ένα σύνολο καθημερινών συμβάντων και εμπειριών, που τους δίνουμε αξία αν τους αποδώσουμε νόημα, αν τα δούμε ως συνέχεια ενός πολιτισμού που ξεκίνησε από πολύ μακριά ή ως συνέπεια της φυσικής εξέλιξης . Δεν είναι όμως πάντα εύκολο να συγκολλήσουμε και να νοηματοδοτήσουμε το σύνολο της ζωής μας. Γι αυτό χρειάζεται η κατάδυση στο παρελθόν — για να εξερευνήσουμε τις βαθύτερες επιθυμίες που μας οδήγησαν να πράξουμε, όπως πράξαμε.
Η επιστροφή στο παρελθόν (η εξερεύνησή του) αποδεικνύεται λυτρωτική για τον κεντρικό ήρωα του μυθιστορήματος Απόστολο Ζήρα, καθώς, ανασκάπτοντας τα ερείπια της προσωπικής και συλλογικής μνήμης αισθάνεται μια «φυσική αρμονία» που μόνο μέσα στην παιδικότητα είχε κάποτε βιώσει. Επιχειρεί να ερμηνεύσει συμπεριφορές και καταστάσεις μέσα από την αντιπαράθεση δύο διαφορετικών οπτικών, του έφηβου και του ώριμου ενήλικα. Η άμεση, μαγική εντύπωση της ζωής ως παιδιού-έφηβου αντιδιαστέλλεται προς τη λογική- κριτική ματιά του αποστασιοποιημένου ενήλικα. Η παιδική ματιά, απαλλαγμένη καθώς είναι από τις κοινωνικές συμβάσεις, προσφέρει ίσως την ουσίας της ζωής. Η καθαρότητα της οπτικής αυτής βοηθά τον ήρωα να ξαναστήσει μπροστά στα μάτια του μια εκδοχή του παρελθόντος και της προσωπικής του ιστορίας, που ο χρόνος έχει επεξεργαστεί με μαγικό τρόπο, κρατώντας τα ουσιώδη (σ.256–7).
Πιο συγκεκριμένα ο μύθος του έργου περιστρέφεται γύρω από την επιστροφή του Απόστολου Ζήρα στο σπίτι του θείου του, σ’ ένα χωριό του Νοτίου Πηλίου, όπου στη δεκαετία του 1950 περνούσε τις καλοκαιρινές του διακοπές. Η επιστροφή αυτή του ξυπνά αναμνήσεις για πρόσωπα και πράγματα που τον σημάδευσαν. Ο διχασμός του ανάμεσα στον σαρκικό και τον ιδεαλιστικό έρωτα που του ξυπνούν δύο γυναίκες (οι οποίες συμβαίνει να είναι μάνα και κόρη) επαναφέρει τον συγγραφέα σ’ ένα απ’ τα αγαπημένα του θέματα, τον έρωτα και το σεξ, που συναντώνται και στα προηγούμενα μυθιστορήματα του. Ο θαυμασμός του κεντρικού ήρωα για τον σοφό, πολυταξιδεμένο θείο του, τον αποκαλούμενο «Γέρο», που υπήρξε το πρότυπο του και που αντικατέστησε ως ένα βαθμό τον αδικοχαμένο πατέρα του στον πόλεμο, ακούσματα μουσικά, διαβάσματα, ο γάμος και η χηρεία του, η διαπόμπευση που υπέστη απ’ τα Μ.Μ.Ε για ελάσσονες ατασθαλίες που διέπραξε ως υψηλόβαθμος κρατικός λειτουργός, ο αντίκτυπος γεγονότων της Κατοχής και το μετεμφυλιακό κλίμα, όπως τα βίωσε στη μικρή κοινωνία του Βόλου έχουν επηρεάσει και διαμορφώσει όχι μόνο την προσωπικότητα αλλά και την ίδια τη ζωή του.
Διατρέχοντας τα γεγονότα, ιστορικά και πολιτικά, που σημάδεψαν την ελληνική κοινωνία απ’ τον πόλεμο του 1940 ως την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα, ο Μοδινός προσφέρει με το έργο του αυτό μια εντυπωσιακή «τοιχογραφία» της ελληνικής κοινωνίας, όπως την ερμηνεύει ένας καλλιεργημένος μεσοαστός. Χαρακτηριστική είναι η άποψη του ήρωα για την κοινωνία-πολτό, λόγω της ασάφειας των ρόλων που επικρατεί σήμερα. Για παράδειγμα ο Απόστολος Ζήρας αναφέρει ότι απ’ τη μια η Δ.Ε.Η ρυπαίνει το περιβάλλον στην Κοζάνη κι απ’ την άλλη φέρεται ως προστάτης του περιβάλλοντος, η Αρχιεπισκοπή επιδιώκει να κτίσει ξενοδοχειακές μονάδες, παλιά μέλη του Κ.Κ.Ε εξελίχτηκαν σε αριστερούς καπιταλιστές στέλνοντας τα παιδιά τους στο Αμερικάνικο Κολλέγιο. «Εντέλει ποιος είναι ο καλός και πιο ο κακός;», αναρωτιέται ο Ζήρας (σ.223–226).
Η επιστροφή στο Πήλιο, ‑στο χώρο των έντονων εφηβικών αναμνήσεων- και η διαπίστωση των αλλαγών που έχει επιφέρει το πέρασμα του χρόνου στο χώρο αυτό, τον οδηγούν στη συμφιλίωση με την πραγματικότητα και με τις νέες περιπέτειες της ανθρωπότητας. Το μεταναστευτικό ρεύμα από χώρες της Ανατολικής Ευρώπης είναι μια νέα περιπέτεια, συλλογική και ατομική, που δοκιμάζει την αντοχή στερεοτύπων και προκαταλήψεων. Η απελευθέρωση από αυτά αλλά και από τους μηχανισμούς προπαγάνδας και τον λαϊκισμό των Μ.Μ.Ε καθιστούν τον Ζήρα άτομο ελεύθερο που επιλέγει στην ηλικία των εβδομήντα να παντρευτεί την μετανάστρια από την Βουλγαρία καταφάσκοντας έτσι στη ζωή! Η επιστροφή στην Ιθάκη αποδεικνύεται προσωρινή — το εφαλτήριο για ένα ακόμη ταξίδι.
Δυνατό σημείο του Μοδινού είναι οι εκφραστικές του δυνατότητες ως προς την αναπαράσταση των τόπων, επαναφέροντας έναν προ πολλού ξεχασμένο κλασικισμό στην γεωγραφία της μυθοπλασίας. Οι περιγραφές του τοπίου, ρεαλιστικές και λυρικές, είναι απλά έξοχες, συχνά ανακαλώντας τον Τζων Μπάνβιλλ ή και τον Κόνραντ, μεταφερμένους στην φθίνουσα ελληνική περιφέρεια. Οι τολμηρές μεγάλες παρομοιώσεις που τις συνοδεύουν ‑συνήθως από τον κόσμο της μουσικής, του κινηματογράφου και γενικά των τεχνών- φορτίζουν συγκινησιακά τον αναγνώστη και δίνουν αξία στις απλές, καθημερινές μας στιγμές. Για παράδειγμα φωτογραφίζει τη σκηνή της αναγνώρισης του Απόστολου Ζήρα από τη γριά Ασημίνα τόσο με την σχετική ραψωδία της Οδύσσειας όσο και με την παράθεση της περιγραφής του πίνακα του Γκωγκέν Καλημέρα κύριε Γκωγκέν, όπου μια παρόμοια σκηνή προβάλλεται από το χρωστήρα του μεγάλου ζωγράφου. Η πρωτότυπη χρήση του πρώτου πληθυντικού προσώπου στα μονά κεφάλαια του βιβλίου ενισχύει την αντικειμενικότητα της ματιάς κατασκευάζοντας μια ευφυή εκδοχή της κοινής γνώμης – ένα είδος σύγχρονου χορικού από τους γέροντες του φθίνοντος χωριού.
Άλλα βασικά γνωρίσματα της γραφής του Μοδινού είναι η διακειμενικότητα. και η εξαντλητική πραγματολογική έρευνά του. Εμπλουτίζει τα κείμενα του με αποσπάσματα από έργα συγγραφέων ενδυναμώνοντας έτσι την άποψη του πάνω σ’ ένα θέμα. Γράφει λ.χ. (σ.64) ότι ο «Γέρος ήταν ένας πραγματικός συλλέκτης :Δεν αναγνώριζε απλώς τα πράγματα τους απέδιδε νόημα κατατάσσοντας τα σε ομάδες. Τα ταξινομούσε. Αν και δεν έγινε ποτέ υποχείριο του συλλεκτικού αντικειμένου – ήταν μάλλον η διαδικασία που τον γοήτευε. Αυτό, άλλωστε, διακρίνει τον πραγματικό συλλέκτη, όπως μας θυμίζει η Σούζαν Σόνταγκ στον Εραστή του Ηφαιστείου».
Συμπερασματικά, πιστεύω ότι τον Μιχάλη Μοδινό τον συγκινεί η ανθρώπινη περιπέτεια, όχι τόσο υπό την τραγική μορφή της, όσο όπως μπορεί να τη βιώσει ένα σύγχρονο, ανήσυχο πνεύμα που δεν βολεύεται με τα παραδεδεγμένα αλλά που επιθυμεί να ρουφήξει το μεδούλι της ζωής με τις αισθήσεις του κυρίως, χωρίς όμως να του λείπει το κριτικό πνεύμα. Και στα τρία του ως τώρα μυθιστορήματα, οι κεντρικοί ήρωες , παρά τις αντιξοότητες του βίου, παρά την πτώση και τον εξοστρακισμό τους, είναι άτομα ανεξάρτητα, ερωτικά, άτομα της θεωρίας και της πράξης που τολμούν να ξεφύγουν από προδιαγεγραμμένους ρόλους και κανόνες αναζητώντας την ουσία των πραγμάτων. Αυτή η αναζήτηση όμως είναι που κάνει τη ζωή μια συναρπαστική περιπέτεια!